Վերջին տասնամյակում նկատելիորեն զարգացել է քաղցկեղի բուժումը երեխաների և դեռահասների շրջանում, ըստ այդմ շատացել է բուժվածների քանակը, ովքեր ստացել են բուժում և ունեն ≥5 տարի ապրելիություն: Ներկայումս քաղցկեղի բուժումից հետո ԱՄՆ-ում ապրում են ավելի քան 400.000 երեխաներ, իսկ Եվրոպական երկրներում` 300.000-500.000: Այս համատեքստում վերջին տարիներին նկատելիորեն աճել է էնդոկրին պաթոլոգիաների հանդիպման հաճախականությունը այդ բուժառուների գրեթե 50%-ի մոտ, ընդ որում էնդոկրինոլոգիական խանգարումները կարող են ի հայտ գալ ինչպես բուժումից անմիջապես հետո, այնպես էլ տարիներ անց` որպես բուժման ուշ և խրոնիկական բարդություններ:
Քաղցկեղի բուժումից հետո առաջացող էնդոկրին ախտահարումներն են վահանագեղձի, հարվահանագեղձերի, մակերիկամների, գոնադների և հիպոթալամո-հիպոֆիզար համակարգի պաթոլոգիաները, ինչպես նաև ոսկրային և նյութափոխանակային խանգարումները: Ամենահաճախ հանդիպող խանգարումները վերաբերում են հիպոթալամուս-հիպոֆիզար առանցքին և վահանագեղձին:
Էնդոկրին խանգարումների հանդիպման հաճախականությունն ուղիղ կապ ունի օնկոլոգիական բուժման տեսակի հետ, այսպես՝ ռադիոթերապիան բարձրացնում է էնդոկրին խանգարումների առաջացման, ինչպես նաև նեոպլազիաների զարգացման ռիսկը հենց այն գեղձում, որը ենթարկվել է ճառագայթման, ընդ որում իգական սեռի մոտ նեոպլազիաների հավանականությունը, ըստ որոշ տվյալների, ավելի բարձր է:
Ճառագայթային և քիմիաթերապիաներն ունեն տարբեր ազդեցություններ էնդոկրին խանգարումների առաջացման տեսանկյունից և տարբեր հաճախականությամբ են առաջացնում էնդոկրինոպաթիաներ: Այսպես օրինակ, ճառագայթային բուժման համար կիրառվող I131 յոդային իզոտոպն ունի տրոպիզմ վահանագեղձի նկատմամբ: Հատկապես բարձր է վահանագեղձի վնասումը, եթե ճառագայթվել են գլուխ-պարանոց և սուպրակլավիկուլյար-վերին կրծքավանդակային հատվածները: Իոնացված ռադիոթերապիան առաջացնում է ԴՆԹ-ի վնասում՝ բերելով գենոմային անկայունության և քրոմոսոմային փոփոխությունների, ինչը կարող է հանգեցնել այլ էնդոկրին գեղձերի ախտահարմանն ու էնդոկրին նեոպլազիաների առաջացմանը ևս: Ընդ որում, ապացուցված է, որ երեխաները ճառագայթային թերապիայի նկատմամբ ավելի զգայուն են, քան մեծահասակները:
Ըստ վերջին տվյալների, գլխուղեղի ճառագայթային թերապիայից հետո երեխաների մոտ 12%-ի շրջանում զարգացել է վաղաժամ սեռական հասունացում, ինչը վկայում է այն մասին, որ ճառագայթային բուժումից հիպոթալամո-հիպոֆիզար առանցքը ոչ միայն ընկճվում է, այլ կարող է նաև ակտիվանալ: Այն կախված է գլխուղեղի քաղցկեղի տեղակայումից և հիդրոցեֆալիայի առկայությունից: Կենտրոնական հիպոգոնադիզմը կարող է զարգանալ գլխուղեղի ճառագայթումից տասնամյակներ հետո: Հիպոֆիզի` աճի հորմոն արտադրող բջիջները ամենազգայունն են գլխուղեղի ճառագայթման հանդեպ, և երեխաների 50-100%-ի շրջանում հետագայում առաջանում է աճի հորմոնի անբավարարություն:
Քիմիաթերապիան կարող է հանգեցնել բջիջների ԴՆԹ-ի վնասմանը, սակայն վերջին տարիներին կիրառվող դեղորայքները հիմնականում թիրախային քիմիաթերապիա են, և կողմնակի ազդեցությունները համեմատաբար քիչ են: Քիմիաթերապիայից հետո վահանագեղձի պաթոլոգիաները համեմատաբար ավելի քիչ են հանդիպում:
Ռադիո-թերապիայից և քիմիա-թերապիայից առաջացող էնդոկրին գեղձերի ախտահարման հաճախականությունը պատկերված է նկարում, որտեղ որքան մուգ է գունավորումը, այնքան ավելի բարձր է տվյալ գեղձի ախտահարման ռիսկը:
Գլխուղեղում տեղակայված ուռուցքները, եթե մոտ են տեղակայված հիպոթալամուս-հիպոֆիզար առանցքին, կարող են առաջացնել այդ առանցքի ընկճում` ուռուցքի զանգվածով և հարաճմամբ պայմանավորված, ինչպես նաև վիրահատական միջամտությունից հետո՝ բերելով հիպոպիոտուիտարիզմի զարգացմանը և ոչ շաքարային դիաբետի առաջացմանը:
Հորմոնային պրեպարատներով բուժման դեպքում, բնականաբար, սպասելի է հորմոնային խանգարումների առաջացումը, օրինակ` կրծքագեղձի քաղցկեղի բուժումը արոմատազայի ինհիբիտորներով և սելեկտիվ էստրոգեն-պատասխանող մոդուլյատորներով, կամ շագանակագեղձի քաղցկեղի բուժումը հակա-անդրոգենային դեղամիջոցներով:
Քաղցկեղի բուժումից հետո համեմատաբար ավելի հազվադեպ են ախտահարվում հարվահանագեղձերը, մակերիկամները և ենթաստամոքսային գեղձը: Իսկ, օրինակ, գոնադների պաթոլոգիաները (ձվարաններ և ամորձիներ) ավելի հաճախ են հանդիպում` ինչպես առաջնային գոնադների ախտահարման հետևանքով, այնպես էլ երկրորդային` հիպոթալամո-հիպոֆիզար առանցքի ախտահարմամբ: Որպես հետևանք դեռահասների մոտ դիտվում է սեռական հասունացման ուշացում կամ բացակայություն, իսկ երբեմն այն առաջանում է որպես քաղցկեղի բուժման ուշ բարդություն` բերելով ֆերտիլության խանգարման և ոսկրերի հանքային ցածր խտության:
Որպես քաղցկեղի բուժման երկարաժամկետ նյութափոխանակային բարդություն` կարող է զարգանալ ճարպակալում (հատկապես գլխուղեղի ճառագայթումից հետո), մետաբոլիկ համախտանիշ, շաքարային դիաբետ և սիրտ-անոթային բարձր ռիսկ: Ընդ որում ապացուցված է քաղցկեղի բուժումից հետո պացիենտների մահացության բարձր հաճախականություն հենց սիրտ-անոթային պատահարներից:
Նկար 1. Ռադիո և քիմիա-թերապիայից հետո էնդոկրին ախտահարումների հաճախականությունը:
Հուսով եմ՝ նյութն օգտակար էր։
Հարգանքով՝
Լուսինե Վ. Նավասարդյան, բ.գ.թ., դոց., ԵՊԲՀ էնդկրինոլոգիայի ամբիոն, «Արաբկիր» ԲԿ–ԵԴԱԻ, մանկական էնդոկրինոլոգ
