Զգայական ազդակների մշակման խանգարումը (այսուհետ ԶԱՄԽ), որը նաև կոչվում է զգայական ինտեգրման դիսֆունկցիա կամ զգայական ինտեգրման խանգարում՝ ներգործող զգայական ազդակները միավորելու և հասկանալու (կամ մշակելու) անկարողությունն է: Մենք զգայական տեղեկություն ենք ստանում արտաքին և ներքին զգայարանների միջոցով: Այս տեղեկությունն ընդունելու կամ մեկնաբանելու դժվարությունը կարող է հանգեցնել առօրյա գործունեության, սոցիալական և ընտանեկան հարաբերությունների, ինքնակարգավորման, ինքնագնահատականի, վարքագծի և/կամ սովորելու հետ կապված խնդիրների:
Մեր մարմնի և մեր աշխարհի մասին տեղեկությունը ստանում ենք ութ հիմնական զգայարանների միջոցով, որոնք աշխատում են համակցված՝ թույլ տալով մեզ ապահով զգալ, զվարճանալ, սովորել և շփվել մեր միջավայրի հետ:
Ութ զգայական համակարգերը ներառում են՝ հպում, պրոպրիոցեպցիա (մարմնի զգացում), հավասարակշռություն (շարժման զգացում), լսողություն (ունկնդրում), տեսողություն, համ և հոտ, ներքին օրգանների զգայունություն (ինտերոցեպցիա):
Ծնողներն առաջինն են նկատում իրենց երեխայի զգայական խնդիրը, բայց հաճախ նրանց դիտարկումները անտեսվում են, քանի որ նրանք «պարզապես ծնողներ» են: Եթե մանկաբույժը ծանոթ չէ ԶԱՄԽ-ին, ծնողների անհանգստության պատճառ դարձած նշանները կարող են անտեսվել, սխալ մեկնաբանվել կամ մերժվել: Ծնողներին կարող են նախատել չափից ավելի արձագանքելու համար, կամ նրանց կարող են հանգստացնել, ասելով, որ երեխան «մի փոքր ուշանում է» կամ «անցնում է զարգացման փուլ» կամ «ցույց է տալիս իր անհատականությունը» կամ «պարզապես տղա է»։
Երբ ես հանդիպում եմ ընտանիքների հետ Դենվերի կենտրոնում կամ սեմինարների ժամանակ, հաճախ ծնողները հուսահատության եզրին են լինում, քանի որ փորձել են և չեն կարողացել որևէ մեկին համոզել, որ անհանգստացնող ախտանիշները գոյություն ունեն և հիմնականում խաթարում են իրենց երեխայի կյանքը: Ծնողները համոզված են, որ ինչ-որ բան ճիշտ չէ, սակայն ահաբեկված են, հիասթափված կամ ուղղակի հուսալքված, քանի որ ոչ ոք չի հավատում նրանց:
“Լյուսի Ջեյն Միլլեր”:
Կրծքի հասակի և վաղ մանկական տարիքի երեխաներ՝
- ուտելու կամ քնելու հետ կապված խնդիրներ ունի
- հրաժարվում է գնալ որևէ մեկի մոտ, բացի իր մայրիկից
- դյուրագրգիռ է հագնվելիս, անհարմար է զգում հագուստի մեջ
- հազվադեպ է խաղում խաղալիքներով
- դիմադրում է գրկելիս, բռնելիս հետ է քաշվում
- չի կարող ինքն իրեն հանգստանալ
- ունի թույլ կամ պիրկ մարմին, շարժողական ոլորտի հապաղում:
Նախադպրոցական տարիքի երեխաներ՝
- չափազանց զգայուն է հպման, աղմուկի, հոտերի և օտար մարդկանց նկատմամբ
- դժվարանում է շփման մեջ
- դժվարանում է հագնվել, ուտել, քնել և/կամ զուգարանից օգտվել
- թույլ է, շարժողական հմտությունները վատ են զարգացած՝ անփույթ և ոչ սահուն
- մշտական շարժման մեջ է, անընդհատ հայտնվում է ուրիշների աչքերի առաջ
- ունենում է հաճախակի կամ երկարատև զայրույթի բռնկումներ
Դպրոցական տարիքի երեխաներ՝
- չափազանց զգայուն է հպման, աղմուկի, հոտերի և օտար մարդկանց նկատմամբ
- հեշտությամբ շեղվում է, անհանգիստ է, ձգտում է շարժման, ագրեսիվ է
- հեշտությամբ բռնկվում է
- ունի ձեռագրի կամ շարժողական գործողությունների հետ կապված դժվարություններ
- ընկերներ դժվարությամբ է ձեռք բերում
- Անտեղյակ է ցավից և/կամ այլ մարդկանցից:
Դեռահասներ և մեծահասակներ՝
- չափազանց զգայուն է հպման, աղմուկի, հոտերի և այլ մարդկանց նկատմամբ
- ունի ցածր ինքնագնահատական, վախենում է նոր առաջադրանքներում ձախողվելուց
- լեթարգիկ է և դանդաղ
- միշտ շարժման մեջ, իմպուլսիվ, հեշտությամբ շեղվող
- առաջադրանքները թողնում է կիսատ
- ձեռագիրը կամ շարժողական հմտությունները դանդաղ են, անփույթ, աղքատիկ
- դժվար է կենտրոնացած մնում
- դժվար է կենտրոնացած մնում աշխատանքի և հանդիպումների ընթացքում
- մոտիվացված չէ, կարծես երբեք չի ուրախանում:
ԶԱՄԽ-ի պատճառները
Զգայական ազդակների խանգարման ճշգրիտ պատճառը դեռևս չի բացահայտվել: Նախնական ուսումնասիրությունները և հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ ԶԱՄԽ-ն հաճախ ժառանգական է: Նախածննդյան և ծննդաբերական բարդությունները ինչպես նաև որոշ շրջակա միջավայրի գործոններ նույնպես համարվում են ԶԱՄԽ-ի պատճառ:
Հիմնարար փաստեր ԶԱՄԽ-ի մասին.
- ԶԱՄԽ-ն ուղեղի բարդ խանգարում է, որն ազդում է երեխաների զարգացման վրա:
- Գոյություն ունեն ծնողների համար նախատեսված հարցումներ, կլինիկական գնահատումներ և լաբորատոր արձանագրություններ ԶԱՄԽ-ով երեխաներին բացահայտելու համար:
- Ընդհանուր բնակչության առնվազն քսանից մեկը կարող է ունենալ ԶԱՄԽ:
- Օժտված երեխաների և ՈՒՊԳՀ-ով /ADHD/, աուտիզմով և փխրուն X համախտանիշով երեխաների մոտ ԶԱՄԽ-ի տարածվածությունը շատ ավելի բարձր է, քան ընդհանուր բնակչության մեջ:
- Հետազոտությունները ցույց են տվել զգալի տարբերություններ ԶԱՄԽ ունեցող երեխաների և նորմալ զարգացում ունեցող երեխաների ֆիզիոլոգիական տվյալների մեջ:
- Ուսումնասիրությունները պարզել են զգալի տարբերություն ԶԱՄԽ ունեցող երեխաների և ՈՒՊԳՀ ունեցող երեխաների ֆիզիոլոգիայի մեջ:
- ԶԱՄԽ-ն ունի յուրահատուկ զգայական ախտանիշներ, որոնք չեն բացատրվում այլ հայտնի խանգարումներով:
- Ժառանգականությունը կարող է լինել խանգարման պատճառներից մեկը:
- Լաբորատոր հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ սիմպաթիկ և պարասիմպաթիկ նյարդային համակարգերը տիպիկ չեն գործում ԶԱՄԽ ունեցող երեխաների մոտ:
- Նախնական հետազոտական տվյալները հաստատում են տասնամյակների չհաստատված ապացույցները, որ ԶԱՄԽ-ի ախտանիշները բուժելու համար էրգոթերապիան /օկուպացիոն/ թերապիան արդյունավետ միջամտություն է:
Զգայական ազդակների մշակման խանգարումների ստուգաթերթ. դիսֆունկցիայի նշաններն ու ախտանիշները
Այս ստուգաթերթի նպատակն է օգնել երեխաների հետ շփվող մասնագետներին ձեռք բերել գիտելիք զգայական ազդակների մշակման դիսֆունկցիայի որոշակի նշանների վերաբերյալ: Ստուգաթերթը չպետք է օգտագործվի որպես զգայական ազդակների մշակման խանգարում ունեցող երեխաների բացարձակ ախտորոշիչ չափանիշ: Մասնագետները, ովքեր կարող են ախտորոշել այս խանգարումը, բացի ստուգաթերթերից, ունեն իրենց գործիքները՝ զգայական ինտեգրման դիսֆունկցիայի մոնիտորինգի և ստուգման համար:
«Հինգ նախազգուշացումները», որոնք Քերոլ Սթոք Կրանովիցը (Carol Stock Kranowitz) մատնանշում է իր “The Out-Of-Sync Child” (1995) գրքում ստուգաթերթ օգտագործելու վերաբերյալ`
- զգայական դիսֆունկցիա ունեցող երեխան պարտադիր չէ, որ դրսևորի բոլոր հատկանիշները։ Այսպես, վեստիբուլյար դիսֆունկցիայով երեխան կարող է ունենալ վատ հավասարակշռություն, բայց լավ մկանային տոնուս
- երբեմն երեխան մի օր դրսևորում է դիսֆունկցիայի նշաններ, մյուս օրը՝ ոչ: Օրինակ, պրոպրիոցեպցիայի խնդիրներ ունեցող երեխան կարող է ուրբաթ օրը սայթաքել մայթի յուրաքանչյուր անհարթության վրա, իսկ շաբաթ օրը խփել բոլոր ֆուտբոլային գոլերը: Նյարդաբանական դիսֆունկցիային բնորոշ է նշանների’ ոչ մշտական ի հայտ գալը։
- երեխան կարող է դրսևորել որոշակի դիսֆունկցիայի առանձնահատկություններ, բայց չունենալ այդ դիսֆունկցիան: Օրինակ, երեխան, ով սովորաբար խուսափում է հպումից, կարող է գերզգայուն թվալ տակտիլ խթանման հանդեպ, բայց փոխարենը կարող է ունենալ հուզական խնդիր
- երեխան կարող է լինել կամ գերզգայուն, կամ թերզգայուն։ Օրինակ, երեխան կարող է չափազանց զգայուն լինել թեթև հպման հանդեպ՝ կծկվելով ուսին մեղմ հպումից, բայց բավականին անտարբեր լինել պատվաստման խորը ցավի նկատմամբ
- բոլորն էլ ժամանակ առ ժամանակ ունենում են զգայական ինտեգրման խնդիրներ, քանի որ ոչ ոք մշտապես ինքն իրեն չի վերահսկում: Բոլոր տեսակի գրգռիչները կարող են ժամանակավորապես խաթարել ուղեղի բնականոն գործունեությունը՝ կա՛մ ծանրաբեռնելով այն զգայական գրգռումներով, կա՛մ զրկելով նրանից:
Ախտանիշների ստուգաթերթը ներառում է.
- Շոշափման/տակտիլ դիսֆունկցիայի նշաններ (տակտիլ պաշտպանողականություն, թերզգայունություն/անբավարար պատասխան կամ վատ տակտիլ ընկալում և տարբերակում/ կողմորոշում):
- Վեստիբուլյար դիսֆունկցիայի նշաններ (գերզգայունություն/չափից ավելի պատասխան, թերզգայունություն կամ թույլ մկանային տոնուս և/կամ վատ կոորդինացում):
- Պրոպրիոցեպտիվ դիսֆունկցիայի նշաններ (զգայական որոնողական վարքագիծ, «շարժման աստիճանավորման» դժվարություն):
- Լսողական դիսֆունկցիայի նշաններ՝ ախտորոշված լսողության խնդիրներ չկան (լսողության պաշտպանողականություն, անբավարար գրանցում):
- Բերանի խոռոչի դիսֆունկցիայի նշաններ (բերանի խոռոչի պաշտպանողականություն, անբավարար գրանցում):
- Հոտառության դիսֆունկցիայի նշաններ (հոտեր) (գերզգայունություն, թերզգայունություն):
- Տեսողական խթանների ընկալման դիսֆունկցիայի նշաններ՝ ախտորոշված տեսողական խնդիրներ չկան (գերզգայունություն, թերզգայունություն կամ, տարբերակման, ընկալման կամ առարկան հետևելու դժվարություն):
- Ներքին կարգավորում (ներքին զգացողություն):
Զգայական ազդակների մշակման խանգարման (ԶՄԽ) բուժում
Բուժումը սովորաբար իրականացվում է թերապիայի միջոցով: Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ թերապիան վաղ սկսելը առանցքային է: Թերապիան կարող է օգնել երեխաներին սովորել հաղթահարել իրենց խնդիրները: Սեանսներն անցկացվում են որակավորված մասնագետի կողմից: Սեղանները հիմնված են երեխայի վիճակի գնահատման վրա՝ երեխան գերզգայուն է, թերգայուն կամ ունի այս երկուսի համակցությունը: Նա կօգնի երեխային սովորել հաղթահարել խանգարումը:
Կան թերապիայի տարբեր տեսակներ՝
Զգայական ինտեգրման թերապիա (ԶԻ/SI): Այս տեսակը օգտագործում է զվարճալի գործողություններ վերահսկվող միջավայրում: Լինելով թերապիստի հետ երեխան զգում է գրգռիչների ազդեցությունը՝ առանց ծանրաբեռնվածության: Նա կարող է զարգացնել այդ գրգռիչներին/ազդակներին դիմակայելու հմտություններ: Այս թերապիայի միջոցով դիմակայման հմտությունները կարող են ամենօրյա կանոնավոր պատասխան դառնալ ազդակներին:
Զգայական դիետա: Շատ դեպքերում զգայական դիետան լրացնում է ԶՄԽ-ի բուժման այլ մեթոդներին: Զգայական դիետան սովորական սննդային դիետա չէ: Սա տան և դպրոցի համար զգայական գործողությունների ցանկն է: Այս գործողությունները նախատեսված են օգնելու երեխային մնալ կենտրոնացած և կազմակերպված ամբողջ օրվա ընթացքում: Ինչպես ԶԻ-ը, զգայական դիետան հարմարեցված է երեխայի կարիքներին: Դպրոցում զգայական դիետան կարող է ներառել՝
- նշել յուրաքանչյուր ժամը մեկ անգամ, երբ երեխան կարող է գնալ 10 րոպեանոց զբոսանքի
- նշել օրական երկու անգամ, երբ երեխան կարող է օրորվել 10 րոպե
- դասասենյակում ապահովել ականջակալների մատչելիություն, որպեսզի երեխան կարողանա երաժշտություն լսել աշխատանքի ընթացքում
- ապահովել շարժվող խաղալիքների մատչելիություն
- ապահովել աշխատանքային գրասեղանի, աթոռի, առաձգական լարի/մալուխի մատչելիություն: Դա երեխային հնարավորություն է տալիս շարժել ոտքերը դասասենյակում նստած:
Էրգոթերապիա/օկուպացիոն թերապիա: Երեխային կարող է նաև անհրաժեշտ լինել այս թերապիան՝ օգնելու ԶՄԽ-ի հետ կապված այլ ախտանիշների դեպքում: Այն կարող է օգնել նուրբ շարժողական հմտությունների ձեռքբերմանը, ինչպիսիք են ձեռագիրը և մկրատ օգտագործելը: Այն կարող է նաև օգնել կոպիտ/մեծ շարժողական հմտությունների ձեռքբերմանը, ինչպիսիք են աստիճաններով բարձրանալը և գնդակ նետելը: Էրգոթերապիան կարող է սովորեցնել առօրյա հմտություններ, օրինակ, հագնվելը և սպասք օգտագործելը:
Հուսով եմ՝ նյութն օգտակար էր։
Հարգանքով՝
Գայանե Զաքարյան, Վերականգնողական ծառայության ղեկավար, «ԱրԲեՍ» ԱԿ
