Զգայական ինտեգրումը (այսուհետ ԶԻ) տարբեր զգայարաններից եկող ազդակները կազմակերպելու նյարդաբանական գործընթաց է՝ առօրյա կյանքում կիրառման համար: Մենք օգտագործում ենք զգացողությունները գոյատևելու, սովորելու և սահուն գործելու համար: Սովորաբար, մեր ուղեղը ստանում է զգայական ազդակները մեր մարմնից և շրջակա միջավայրից, մեկնաբանում է ստացված տեղեկությունը և կազմակերպում մեր նպատակային պատասխանները:
Այլ կերպ ասած, սա ադապտացված պատասխան է, որը մենք սովորաբար կատարում ենք առանց գիտակցված ջանքերի, ինքնաբերաբար: Զգայական ազդակների մշակման գործընթածի խախտման դեպքում կառաջանա շարժողական և ճանաչողական զարգացման խանգարում, ինչպես նաև երեխայի վարքագծի փոփոխություն: Զգայական ինտեգրման գործընթացը սկսվում է ներարգանդային կյանքի առաջին շաբաթներից և առավել ինտենսիվ ընթանում է մինչև նախադպրոցական տարիքի ավարտը։
Կենտրոնական նյարդային համակարգի ոչ մի հատված ինքնին չի աշխատում. տեղեկությունը փոխանցվում է մի մասից մյուսը: Հպումն օգնում է տեսնել, տեսողությունը՝ պահպանել հավասարակշռությունը, հավասարակշռությունը՝ զգալ մարմնի դիրքը տարածության մեջ և շարժվել, շարժումն օգնում է սովորել։ Ուղեղը խթանման կարիք ունի: Խթանիչը գրգռում է ուղեղը և ստեղծում ֆունկցիոնալ ակտիվություն։ Ծնվելուց ի վեր երեխաները զարգանում են միայն մարմնից և շրջակա միջավայրից եկող զգացողությունների մշտական խթանման պայմաններում: Ամեն վայրկյան մեր ուղեղին է փոխանցվում զգայարաններից եկող հսկայական տեղեկություն: Ուղեղն իր հերթին պետք է կազմակերպի տեղեկությունը, ընտրի բազմաթիվ ներգործող զգայական ազդակներից ամենակարևորը, անհրաժեշտը և մերժի ավելորդները:
Եթե երեխան ծնվել է առողջ, և նրա զգայական խթանումը նորմալ է, նա շարժումների, խոսքի և վարքի զարգացման հետ խնդիրներ չի ունենա: Երեխաները, ովքեր ինչ-ինչ պատճառներով կյանքի սկզբում չունեն բավարար զգայական խթանում, զարգանում են տարբեր հապաղումներով:
Այն, թե ինչպես է երեխան մշակում իրեն շրջապատող և մարմնի ներսից եկող տեղեկությունը, ազդում է նրա զգացմունքների, մտքերի և գործողությունների զարգացման վրա: Ուղեղի գործունեության պրոցեսների չնչին խանգարումները կարող են ազդել երեխայի կենցաղային հմտությունների յուրացման, սովորելու և հաղորդակցվելու ունակությունների վրա: Տարիքի հետ խնդիրները բազմապատկվում են, և դժվարություններ են առաջանում՝ կապված զարգացման, դպրոցում սովորելու և վարքագծի հետ: Զգայական խթանումը և կուտակված փորձը նպաստում են երեխայի աճին և զարգացմանը:
Շվեյցարացի մանկական հոգեբան Ժան Պիաժեն ասել է, որ երեխաների ինտելեկտի հիմքը զգայա-շարժողական գործունեությունն է։ Մեկ տարեկան երեխան բռնում է ցանկացած առարկա, նա պետք է դիպչի ամեն ինչին և ամեն ինչ տանի դեպի բերանը։ Երեխան սովորում է ոչ միայն բռնել, նա հղկում է իր ձեռքերի, մատների շարժումների ճշգրտությունը, սովորում է կոորդինացնել այդ շարժումները տեսողության հետ, պատկերացում է կազմում տարածության մասին ոչ թե տեսականորեն, այլ գործնականում, որպեսզի վերցնի գդալ կամ բաժակ, կարողանա խմել կամ ուտել: Օր առ օր, շաբաթ առ շաբաթ, հարյուրավոր անգամներ երեխան կրկնում է այս շարժումները մինչև դրանք ավտոմատացվում են: Զգայա-շարժողական ինտելեկտը հավաքվում է աստիճանաբար, հատիկ առ հատիկ և դառնում խորը ոչ խոսքային ինտելեկտի հիմք։
Ուղեղն ունի ուշագրավ կարողություն՝ հարմարեցնելու զգայական տեղեկությունը շրջակա միջավայրի պահանջներին և մարդու կարիքներին, ինչպես նաև զսպելու զգայական տեղեկատվությունը, որը տվյալ նպատակի համար էական չէ: Երբ մենք ընտելանում ենք որոշակի զգայական տեղեկության, ուղեղն ինքնաբերաբար անտեսում է այն: Տվյալ պահին չպահանջվող տեղեկատվությունը արգելափակված չլինելու դեպքում ուղեղը կարող է գերխթանվել, գերբեռնվել։ Ցավոք, շատ երեխաներ ունակ չեն զարգացրել նյարդային համակարգի պաշտպանիչ, արգելակող կարողությունները:
Սա կարող է արտահայտվել ցրվածությամբ, հիպերակտիվությամբ կամ իմպուլսիվությամբ: Երեխան, ասես, առանց «արգելակների» է, նա ի վիճակի չէ ճիշտ արձագանքել որոշակի զգայական տեղեկությանը: Շատ տեղեկության դեպքում ուղեղը ծանրաբեռնվում է, և երեխան ստիպված է լինում խուսափել նոր զգացողություններից:
Երբ տեղեկությունը շատ քիչ է, ուղեղը լրացուցիչ զգայական խթաններ է փնտրում: Զգայական ազդակների ընկալման և մշակման խանգարումը (շոշափման, տեսողական, լսողական ազդակների, ինչպես նաև շարժման նկատմամբ ավելորդ կամ անբավարար զգայունություն) հանգեցնում է որոշակի նշանների և ախտանիշների, օրինակ՝ երեխան վախենում է անսպասելի կամ բարձր ձայներից, փակում է ականջները ձեռքերով, չի կարող քայլել աղմկոտ փողոցով, աղմկոտ միջավայրում ցրված տեսք ունի:
Աուտիզմի դեպքում ծայրահեղ զգայական խնդիրները շատ տարածված են: Զգայական խնդիրներ ունեցող աուտիզմի սպեկտրի երեխաները դժվարանում են ֆիլտրել ներգործող զգայական ազդակները: Նրանց նյարդային համակարգը չգիտի, թե ինչն արգելափակի և ինչը հզորեցնի:
Այս երեխաներն ունեն ընկալման «միակողմանի» (mono-channel) բնույթ: Նրանք զգայական ազդակների լայն տեսականիից առանձնացնում են իրենց համար որոշակի աֆեկտիվ նշանակալի գրգռիչներ (օրինակ՝ ձայներ, հոտեր և այլն), և հետևաբար, շրջապատող աշխարհը նրանց թվում է քաոսային և մասնատված։ Երեխաները անհարմարություն են զգում, քանի որ զգայական ազդակների որոշակի տեսակներ չափազանց ուժեղ են նրանց համար: Այս դեպքում երեխաների մոտ առաջանում է զգայական պաշտպանության համախտանիշ՝ նման գրգռիչներից խուսափելու կայուն ցանկություն: Զգայական պաշտպանությունը դրսևորվում է շոշափման, լսողական, տեսողական, վեստիբուլյար, հոտառական և համային զգայական ազդակների տեսակներով (շոշափման տեսակը՝ բոլոր երեխաների մոտ):
Ակնհայտ է, որ զգայական ինտեգրման խանգարում ունեցող երեխաները չեն կարողանում ինքնուրույն հաղթահարել այդ խնդիրները: Օգնության է հասնում էրգոթերապիստը (ՕT), ով կիրառում է ուսուցման և գնահատման ժամանակակից, ապացուցված և հաստատված մեթոդներ՝ յուրաքանչյուր երեխայի համար մանրակրկիտ մշակելով կառուցվածքային անհատական ծրագիր:
Երեխաների համար «զգայական» թերապիա ընտրելիս հատուկ ուշադրություն է դարձվում «բազմասենսորային» (բազմազգայական) ընկալման մեթոդների մշակմանը, ինչը նախ ենթադրում է որոշակի ընկալման հմտությունների (տեսողական, լսողական, շոշափման և այլն) բարելավում:
Երկրորդ, այն ապահովում է զգայական հարուստ և ապահով միջավայր, որը երեխային հնարավորություն է տալիս օգտագործելու իր ներքին զգայարանները (վեստիբուլյար, պրոպրիոսեպտիվ, ինտերոսեպտիվ և շոշափման), կապել դրանք իր արտաքին զգայական համակարգերի հետ (տեսողություն, լսողական)՝ զգայական մոդուլյացիայում, կեցվածքում և/ կամ պրակսիսում ֆունկցիոնալ արդյունքներ ստեղծելու համար։
Հուսով եմ՝ նյութն օգտակար էր։
Հարգանքով՝
Գայանե Զաքարյան, Վերականգնողական ծառայության ղեկավար, «ԱրԲեՍ» ԱԿ